Historia Poznania zaczęła się na powstałej między rzekami Wartą i Cybiną wyspie, zwanej dziś Ostrowem Tumskim. Tam właśnie wybudowano w połowie IX wieku niewielki gród. Miejsce było bardzo dogodne do osadnictwa – obfite w rzeki i stawy, co zapewniało wodę do picia, funkcjonowanie młynów, połów ryby, umożliwiało żeglugę. Zalegające płytko iły ułatwiały rozwój garncarstwa. Co więcej, tak korzystnych warunków do przeprawy przez Wartę nie było ani na południe, ani na północ od Poznania.

W połowie X wieku gród został spalony, najprawdopodobniej przez Piastów z Gniezna, którzy rozpoczęli proces jednoczenie plemion polskich. Na miejscu starego grodu zbudowano nowy – większy i potężnie obwarowany. Poznań stał się ważnym punktem strategicznym i wojskowym. Pilnował drogi do Gniezna z zachodu, umożliwiał penetrację Pomorza Zachodniego, Śląska, ziem Słowian Połabskich.

W państwie Mieszka Poznań odgrywał kluczową rolę. To tutaj ustanowiono w 968 r. pierwsze w Polsce biskupstwo i tu rezydował pierwszy biskup misyjny dla Polski – przybyły zapewne z Lotaryngii Jordan. Prawdopodobne jest, że to właśnie w Poznaniu w 966 roku Mieszko przyjął wraz ze swym dworem chrzest. Poza umiejscowaniem tu pierwszej katedry, świadczyć ma o tym też znaleziona w podziemiach katedry wapienna misa o średnicy 4 m. W średniowieczu chrzest następował poprzez zanurzenie w takich misach całego ciała.Poznańska misa nadawałaby się do tego znakomicie. Według poznańskich archeologów prowadzących w tym miejscu wykopaliska jest ona oryginalną misą chrzcielną. Dla innych badaczy misa ta służyć mogła jedynie do trzymania zaprawy murarskiej i z chrztem nie ma niczego wspólnego. Dyskusja o miejscu chrztu Polan trwa do dziś. Obok Poznania rozważa się jeszcze całkiem poważnie Ostrów Lednicki, mówi się jeszcze o Gnieźnie, Ratyzbonie, Pradze, Akwizgranie, czy Magdeburgu.

Nie ulega natomiast wątpliwości, że to w Poznaniu powstała pierwsza polska katedra – katedra św. Piotra. Zbudowano tu także pierwsze budynki z kamienia: książęce palatium (romański obiekt rezydencjalno-sakralny) oraz kaplicę Najświętszej Marii Panny – najstarszą świątynię chrześcijańską w Polsce, ufundowaną przez przybyłą z Czech księżniczkę Dobrawę. Poznań stał się drugą najważniejszą siedzibą księcia po Gnieźnie. Spór o to, który z grodów – Poznań czy Gniezno był ówczesną stolicą państwa, wydaje się jednak nie do rozstrzygnięcia. Książę często podróżował, zmieniał swoje rezydencje, gdyż żaden z grodów nie mógłby utrzymywać dworu książęcego przez cały rok. Najczęściej bywał właśnie w Poznaniu, na Ostrowie Lednickim i w Gnieźnie. Poznań uczestniczył we wszystkich ważnych wydarzeniach historycznych państwa pierwszych Piastów.

W roku 1000 Poznań gościł cesarza Ottona III, który udawał się z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Pięć lat później znakomicie ufortyfikowanego grodu nie odważył się zdobywać cesarz Henryk II i pod Poznaniem zawarł z Chrobrym układ. Gall Anonim pisał, że Poznań w tych czasach dawał na wyprawy wojenne 1300 pancernych oraz 4000 tarczowników, najwięcej w państwie po Gnieźnie (1550 pancernych, 5000 tarczowników). Stołeczne funkcje Poznań stracił po najeździe czeskiego księcia Brzetysława w 1038 r. Gród został splądrowany, a w ruinach katedry – jak pisał Gall Anonim – zalęgły się dzikie zwierzęta. Państwo Polan było wtedy w stanie rozkładu, w kraju wybuchł bunt pogański, Wielkopolska została zrujnowana, dynastia piastowska wygnana. Z odsieczą przyszli niedawni wrogowie – pomógł polskiemu księciu cesarz Henryk III oraz wielki książę kijowski Jarosław Mądry. Po opanowaniu sytuacji w kraju Kazimierz Odnowiciel przeniósł swą siedzibę ze spustoszonej Wielkopolski do Krakowa. I tak już zostało. W poznańskiej katedrze chowano nadal jednak pierwszych Piastów. Do dziś spoczywa tu Mieszko I oraz królowie: Bolesław Chrobry, Mieszko II i Przemysł II.

Poznań odgrywał coraz większą rolę gospodarczą. Leżał w końcu na skrzyżowanie szlaków komunikacyjnych, z zachodu na wschód i z północy na południe (trasa Gdańsk-Śląsk). Rozwijały się intensywnie się osady wokół grodu. Było ich w sumie około dwudziestu, a największe z nich to św. Gotarda (leżąca mniej więcej w obrębie obecnego Starego Rynku), św. Marcina, św. Wojciecha, Śródka. Na podgrodziu pojawiła się ludność rzemieślniczo-handlowa, w Śródce organizowano co środę wielki targ. Proces urbanizacji uwieńczony został nadaniem Poznaniowi aktu lokacyjnego w 1253 roku. Nowe miasto lokowano obok św. Gotarda, najludniejszej z przygrodowych osad.

Nazwa Poznań

Poznań swoją nazwę zawdzięcza najprawdopodobniej założycielowi miasta o imieniu Poznan. Imię to miało pochodzić od czasownika „poznać” i było w użyciu tysiąc lat temu, podobnie jak Kochan (od „kochać”). Na potwierdzenie tych słów przywołuje się kroniki Thietmara, Galla czy Wincentego Kadłubka, które określają miasto jako „urbs Posnani” czy „de Poznan”.
Istnieje także kilka legend wyjaśniających nazwę miasta. Najbardziej znana z nich opowiada o spotkaniu w tym miejscu trzech braci: Lecha, Czecha i Rusa. Po wieloletniej rozłące natrafili na siebie chcąc ugasić pragnienie w rzece. Po chwili zaskoczenia wykrzykiwali radośnie: Poznaję, poznaję! Na pamiątkę tego wydarzenia mieli założyć nad rzeką Cybiną gród Poznań.
Spotkać się można także z koncepcją, które nazwę miasta wyprowadza od spotkania się z tym miejscu Bolesława Chrobrego i cesarza Ottona III. Jeszcze inna nawiązuje do chrztu Polan i każe wierzyć, że nazwa Poznań oznacza miejsce poznania wiary chrześcijańskiej.

Przeczytaj też historię Powstania Wielkopolskiego